Każdy rodzic pragnie, aby jego dziecko potrafiło dobrze się koncentrować, a co za tym idzie samodzielnie się uczyć, szybciej czytać, lepiej zapamiętywać i nie zawracać sobie głowy zbędnymi sprawami.
Koncentracja i uwaga a zatem świadoma intencja mózgu tworzą razem s k u p i e n i e.
Prawidłowa koncentracja posiada kilka cech :
- Selektywność –odpowiedni moment na skupienie uwagi
- Czujność- oczekiwanie na pojawienie się uwagi
- Kontrola-panowanie nad koncentracją
- Intensywność – nasilenie skupienia uwagi
- Trwałość-utrzymanie skupienia przez dłuższy czas
- Kierunek-skupienie na konkretnym zadaniu
- Pojemność – skupienie na odpowiedniej liczbie zadań
- Zmienność – przechodzenie od jednego zadania do drugiego.
Dziecko może mieć trudności tylko w niektórych aspektach koncentracji np. może skupiać się naraz tylko na jednym zadaniu (niska przerzutność/ zmienność), jednak może mieć wysoką kontrolę i wytrwać w realizacji jednego długiego zadania bez obniżenia efektywności działania. Może też się zdarzyć taka sytuacja, że dziecko ma globalne trudności w tym obszarze.
Pamiętajmy, że w zależności od wieku, dzieci wykazują różny c z a s s k u p i e n i a, i tak:
2-4 lata to 5-15 minut, 5 – 7 lat to 15-25 minut, 8 – 10 lat to 25-35 minut, 11-13 lat to 35-45 minut, 14-16 lat to 45-55 minut.
W skali godziny efektywność skupienia najwyższa jest przez pierwsze 10-20 minut. Po godzinie koncentracji należy zadbać o przerwę regeneracyjną trwającą maksymalnie 10 minut.
Na koncentrację wpływają takie czynniki jak: miejsce pracy – uporządkowane i czyste (badania wykazały, że osoby chaotyczne, mające trudności w koncentracją tracą tygodniowo 4 godziny na poszukiwanie potrzebnych im do pracy przedmiotów znajdujących się „gdzieś na biurku”), czas nauki (najkorzystniejszy między godz.8 a 12), otoczenie- przyjemne, dopasowane do preferencji, pozycja ciała i pora roku (niekorzystnie wpływają przesilenie wiosenne i jesienne).
Do koncentracji uwagi potrzebne są wyciszenie i odizolowanie od dystraktorów czyli bodźców rozpraszających. Napięcia emocjonalne i bodźce rozpraszające pochłaniają sporą część naszych zasobów poznawczych w tym skupienie. W momencie pobudzenia emocjonalnego mózg dąży do równowagi i dzieje się to kosztem naruszenia naszych umiejętności, m.in. koncentracji uwagi. Kiedy dziecko jest rozregulowane, jego energia będzie skierowana na utrzymanie homeostazy – nie będzie koncentrowało się na wykonywanym zadaniu. Jedynie w stanie odprężenia, gdy wydzielają się takie substancje chemiczne jak dopamina, serotonina czy endorfiny, możliwe są koncentracja uwagi i uczenie się. Stres, zmęczenie czy znużenie ograniczają wydolność koncentracji.
Do dystraktorów zaliczamy czynniki:
Zewnętrzne: przestrzeń, media, hałas, używki, zbyt wiele zadań, niemiła atmosfera, nudne lekcje, zbyt długi czas spędzony przed komputerem, konsumpcjonizm, presja, zła dieta
Wewnętrzne: wynikają z uwarunkowań psychicznych, z indywidualnych cech, przyzwyczajenia, nawyki, pedantyzm, nerwowość, impulsywność, marzycielstwo, zmęczenie, niska motywacja, niecierpliwość, brak wytrwałości i konsekwencji.
W psychologii poznawczej występuje określenie E f e k t p i ł y – po wystąpieniu dystraktora koncentracja słabnie o 30%.
Przyczyną braku koncentracji może być również:
-słaba motywacja do nauki i niskie aspiracje
-brak umiejętności wytrwałej pracy, pokonywania trudności
-małe zainteresowanie przedmiotem lub partią materiału
-zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych, zaburzenia przetwarzania sensorycznego (głównie słuchowego)
-nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi
-przestymulowanie, brak nudy
-niski poziom uzdolnień
-mikrouszkodzenia CUN w wyniku powikłań okołoporodowych, padaczka, nadczynność lub niedoczynność tarczycy, pasożyty, alergie
-niekorzystna atmosfera w domu lub w szkole
-traumy, zaburzenia psychiczne, problemy emocjonalne, stres.
Możemy wyróżnić dwa typy układu nerwowego a k t y w n y i p a s y w n y, które w znaczący sposób różnią się sposobem przetwarzania informacji i warunkami potrzebnymi do ich przyswajania. Niezależnie od typu temperamentu należy pamiętać, że potrzeba ok. 21 tygodni na to, aby doszło do mielinizacji nowych połączeń neuronalnych, a zatem do ich utrwalenia, a co za tym idzie szybszego przekazywanie impulsów, sprawniejszego działania i myślenia. Natomiast pierwsze efekty można uzyskać już po 3 tygodniach codziennej 15-30 minutowej pracy.
Pomiędzy 8 a 15 rokiem życia rozpoczyna się natomiast proces zwany p r u n i n g czyli przycinanie niepotrzebnych synaps, w mózgu pozostają połączenia nerwowe najczęściej używane czyli najsilniejsze.
W pierwszych latach życia mózg tworzy bardzo dużo połączeń „na zapas”, a w kolejnych latach zaczyna je sortować – potrzebne utrwala, a zbędne, nieużywane – likwiduje. Proces przetwarzania informacji w mózgu staje się bardziej efektywny i zużywa mniej energii. W aktywnych obszarach mózgu eliminowanych jest znacznie mniej synaps, dzięki czemu dana kompetencja się doskonali.
Ogólne zasady wspomagania koncentracji uwagi:
Stały czas i miejsce ćwiczeń – pomaga to w ustawieniu zegara biologicznego i zwiększeniu nastawienia gotowości organizmu do najczęściej powtarzanej aktywności.
Ograniczenie niepotrzebnych bodźców, szczególnie związanych z korzystaniem z sieci i elektroniki.
Przyjazna przestrzeń – odpowiednie oświetlenie, temperatura, przewietrzone pomieszczenie.
Odpowiednia motywacja – niska samoocena czy niepewność obniżają koncentrację uwagi.
Plan działania i cel – można ustalić dokładny harmonogram dnia z wyszczególnieniem najważniejszych rzeczy do zrobienia, można odhaczać już zrobione rzeczy, co podkreśli postępy w pracy.
Przyjemność – zadanie musi stanowić wyzwanie, a próg trudności powinien być atrakcyjny i osiągalny, wówczas wytwarza się dopamina i zostaje pobudzony ośrodek nagrody w mózgu.
Dieta – mózg waży ok. 1400g, co stanowi ok. 2-3% ciała, ale zużywa on ok.25% całej energii, dlatego należy dostarczać mu węglowodany złożone, które utrzymują poziom glukozy. Małe ale regularne posiłki (nie słodycze) pomagają utrzymać poziom glukozy we krwi na stałym poziomie. Słodycze zaś powodują jej szybki skok (senność) oraz równie szybki spadek (uczucie głodu).
Woda pomaga w natlenieniu organizmu i poprawia krążenie, zwiększa wydajność przewodnictwa impulsów nerwowych.
Kwasy Omega-3, Omega-6, Omega -9 oraz witaminy (C,A,E) i mikroelementy tj. magnez, potas, żelazo, lecytyna, jod, czy kwas foliowy – poprawiają pamięć i stymulują rozwój mózgu.
Dla wyżej wspomnianego typu aktywnego: osoby nadpobudliwe, impulsywne, poszukujące wrażeń sensorycznych, potrzeba w y c i s z e n i a poprzez:
Odpowiednią temperaturę powietrza np. 20 stopni C,
Ograniczenie bodźców: porządek, cisza, spokojne kolory ścian, brak dekoracji i elektroniki na wierzchu.
Pomoce w nauce np. zakreślacze
Ukierunkowany ruch – zadania kreatywne uaktywniają prawą półkulę. Aby typ nadaktywny wyhamować, należy zmobilizować go do myślenia poprzez stawianie wyzwań.
Relaksacja, siłowanki, masaże.
Typ pasywny czyli osoby spokojne, zamyślone, będące w stanie rozproszonej uwagi, mające powolne reakcje i rozruch, ograniczające aktywność umysłową do minimum, potrzebują metody a k t y w i z u j ą c e:
Picie wody (mózg w 80% składa się z wody)
Rzucie gumy – zwalcza napięcie, wpływa na ukrwienie i dotlenienie mózgu
Ruch – dynamizuje, poprawia krążenie
Stoper/alarm – jakiś sygnał motywujący do skupienia, przywołujący „marzyciela”
Świeże powietrze, otoczenie roślin
Śmiech- hamuje wydzielanie kortyzolu (hormonu stresu).
Metody poprawiające koncentrację uwagi i podnoszące poziom skupienia:
Dzień drugiej ręki: używamy ręki niedominującej podczas takich czynności jak: mycie zębów, sięganie po przedmioty, nalewanie wody, smarowanie kanapki, używanie myszki do komputera itp.
Wszystko na opak: wchodzenie po schodach tyłem, pisanie/czytanie od tyłu itp. Ważny jest ruch, który uaktywnia prawą półkulę.
Zamknij oczy: jedzenie, samoobsługa np. korzystanie z łazienki, zapamiętanie i wymienienie rzeczy w pokoju, tor przeszkód itp. wszystko z zamkniętymi oczami.
Karty pracy uaktywniają głównie lewą półkulę (labirynty, rebusy, analogie, odwzorowywanie, kodowanie), dlatego należy stymulować cały mózg poprzez zadania powiązane z ruchem naprzemiennym, kołysaniem (aktywizuje układ przedsionkowy istotny dla rozwoju funkcji poznawczych), kolorem, dźwiękiem (szczególnie muzyka Mozarta 30 min. dziennie).
Marta Walczak, psycholog